SOKO la Gikomba, Nairobi huwa na shughuli nyingi kabla hata ya jua kuchomoza.

Moshi hutoka katika vibanda vya vyakula, marobota hutua kwa kishindo, na mikokoteni kwenye njia nyembamba huku wachuuzi wakipaza sauti kutafuta wateja wa mapema.

Hapa, maelfu huanza siku nyingine katika uchumi unaoendeshwa na juhudi na mbinu za kujikimu.

Hii ni sehemu ya jua kali- sekta isiyo rasmi inayoajiri idadi kubwa ya watu nchini Kenya, mamilioni ambao hawajapata nafasi katika ajira rasmi.

Kenya inaendelea kukumbwa na changamoto kubwa za ukosefu wa ajira, kiwango cha jumla kikikadiriwa kufikia asilimia 12.7 mwaka 2024.

Vijana ndio wanaobeba mzigo huu zaidi, kiwango cha ukosefu wa ajira miongoni mwao kikipanda hadi asilimia 67 mwaka 2025. Hii imewaacha maelfu ya wahitimu na waliomaliza masomo bila ajira.

Katika kundi la vijana wenye umri wa kati ya miaka 15 na 24, kiwango cha ukosefu wa ajira kimefikia asilimia 13.4.

Kwa mujibu wa ripoti ya Shirika la Kitaifa la Takwimu Kenya( KNBS) kuhusu hali ya Uchumi 2025, sekta isiyo rasmi iliunda zaidi ya ajira 700,000 mwaka 2024—asilimia 90 ya ajira zote mpya nje ya kilimo cha mashamba madogo.

Licha ya tofauti za mbinu za kupima uchumi, taarifa zinathibitisha kuwa sekta hii huchangia kati ya asilimia 24 na 32 ya Pato la Taifa.

Miongoni mwao wanaojitosa katika sekta hii ni maelfu ya wahitimu wanaozunguka nchi wakitafuta ajira zisizopatikana.

Wengi sasa huamka Gikomba, Kamukunji na Kariobangi badala ya ofisini. Wengine wamesahau vyeti vyao na kuanza kuendesha boda boda, kupiga picha au kufua vyuma.

“Wahitimu huja na vyeti vyao kwa sababu soko la ajira rasmi limewafungia nje kabisa. Kila mwaka tunapokea mamia ya vijana, wengine wapya kutoka vyuoni, kwa sababu hawana pa kwenda.

Jua Kali inabeba karibu Wakenya milioni 19, lakini serikali imeitelekeza,” alisema Tom Ogolla, Katibu Mkuu wa chama Kamukunji Jua Kali.

Hata hivyo, licha ya kubeba mzigo wa ukosefu wa ajira nchini, Ogolla anasema mafundi wanafanya kazi katika mazingira magumu kupita kiasi.

“Usalama wa ajira haupo. Unaweza kuamka alfajiri na kurudi jioni bila hata shilingi. Wengi wanaishi kwa kutegemea kazi za bahati nasibu na mashine zilizochakaa, huku transifoma za umeme zikilemewa kila wakati. Pamoja na mchango wake mkubwa, Jua Kali imeachwa kujitegemea,” akaongeza.

Kwa upande wa sekta rasmi, KEPSA inasema sekta binafsi huajiri takriban watu milioni 2.1, ilhali ajira rasmi kwa jumla ni karibu milioni 3.3. Lakini ajira mpya rasmi hazitoshi kukidhi idadi ya wahitimu wanaotafuta kazi kila mwaka.

Carole Kariuki, Afisa Mtendaji Mkuu wa KEPSA, anasema gharama kubwa za leseni, kukosa mitaji nafuu, na kanuni ngumu huwazuia wajasiriamali wadogo kujisajili rasmi.

“Sekta ya kibinafsi inakabiliwa na shinikizo la mfumuko wa bei, gharama za umeme, ukosefu wa mikopo na kuyumba kwa thamani ya sarafu. Kutojua iwapo AGOA itarefushwa kunaweza kuhatarisha zaidi ya ajira 66,000,” alisema Bi Kariuki.

Katika Gikomba, maelfu ya wafanyabiashara hutegemea mauzo ya kila siku bila mikataba, bima wala mtaji. Moto, kubomolewa kwa vibanda, au kupanda kwa bei za bidhaa kunaweza kuwaporomosha mara moja.

“Tunaweza kupata chakula au kukosa chochote. Sikufikiria ninaweza kuwa hapa nikiwa na shahada yangu, lakini angalau naweza kuishi,” alisema Esther Mwikali, 29, mhitimu wa JKUAT anayeuza nguo za mitumba.

Katika sekta ya viwanda, ajira rasmi iliongezeka kwa asilimia 1.9 mwaka 2024 hadi 369,000, kwa mujibu wa KNBS. Chama cha wenye viwanda kinasema sekta hii ilikua kwa asilimia 4.4 mwaka 2024, ikisisitiza umuhimu wake kama chanzo cha mapato ya zaidi ya Sh360 bilioni kwa mwaka.

“Viwanda vinatoa nafasi za kutumia ujuzi wa kiteknolojia na vitendo, hasa kwa wahitimu wanaohangaika katika sekta isiyo rasmi,” alisema Mkurugenzi Mkuu wa KAM, Tobias Alando.

Mtaani Kariobangi, mamia ya mafundi hutengeneza milango, samani, vifaa vya chuma na zana za ujenzi lakini bila bima, pensheni au uhakika wa kesho.

“Tunaendesha sekta ya ujenzi na viwanda, lakini hatuna hakikisho la kesho. Shahada inasaidia tu kwa ujuzi, kazi rasmi haipatikani,” alisema Brian Ogutu, mhitimu wa uhandisi anayefanya kazi katika karakana ya Jua Kali.

Ripoti za mashirika ya wataalamu zinaonyesha kuwa sekta ya pamba-nguo-mavazi na biashara ya mitumba ina uwezo mkubwa wa kuajiri maelfu ikiwa changamoto za kawi, mitaji na mashine hazijashughulikiwa.