JEREMIAH Joseph Mwaniki Nyagah anakumbukwa zaidi kama mwanasiasa aliyeamua kuacha siasa na kuishi maisha ya kijijini baada ya kuhudumu kwa heshima katika wizara za Kilimo na Elimu.

Alizaliwa Igari, Embu, Novemba 24 1920. Nyagah alianza elimu yake ya msingi mnamo 1925 katika Shule ya Wamishionari wa Anglikana huko Kabare, katika Kaunti ya sasa ya Kirinyaga.

Baadaye, alihamishiwa Kagumo, Nyeri, ambako alifanya mtihani wa Darasa la Nane. Mnamo 1937, alijiunga na Shule ya Upili ya Alliance (akiwa mwanafunzi namba 427).

Kutoka Alliance, alielekea Chuo Kikuu cha Makerere, Uganda, mnamo 1940 kwa kozi ya diploma ya miaka mitatu.Nyagah alikuwa miongoni mwa Waafrika wa kwanza kufanya mtihani wa Cambridge School Certificate nchini Kenya.

Miongoni mwa wanafunzi wenzake Alliance walikuwa B.M. Gecaga (ambaye baadaye walifundisha pamoja katika shule ya Kahuhia, Murang’a, ambako mwanasiasa Kenneth Matiba alikuwa mwanafunzi wao) na Charles Njonjo.

Kutoka Makerere, Nyagah alirejea KeJanuari 1944 na kuanza taaluma ya ualimu, ambayo aliunganisha polepole na siasa za wastani. Kati ya 1944 na 1958, alifundisha katika shule na vyuo mbalimbali na alikuwa mwalimu wa kwanza wa Shule ya Kangaru, Embu, ilipoanzishwa ikiwa na wanafunzi 30 pekee.

Uteuzi wake kuwa afisa wa elimu ulimwezesha kuzuru maeneo mbalimbali ya Kati ya Kenya akijitengenezea sifa miongoni mwa wanasiasa na viongozi wa makanisa, hasa Kanisa la Anglikana.Kabla ya kutumwa Kiambu kama afisa msaidizi wa elimu, Nyagah aliomba mapumziko ya miaka miwili kujiunga na Idara ya Elimu ya Chuo Kikuu cha Oxford kati ya 1952 na 1954 kwa mafunzo zaidi.

Katika kipindi hiki, vita vya ukombozi vya Mau Mau vilikuwa vimeanza. Nyagah aliingizwa shule huru zilizokuwa chini ya Chama cha Shule Huru za Wakikuyu (KISA) na uongozi wa Bodi ya Elimu ya Wilaya (DEB).

Shule hizi zilichukuliwa kuwa vituo vya uasi.Wakati serikali ya kikoloni ilipotangaza uchaguzi wa Machi 1957 chini ya Katiba ya Lyttelton ili kuruhusu Waafrika wanane wa kwanza kuingia katika Baraza la Kutunga Sheria (Legco), Nyagah aligombea kiti cha eneo la Kati.

Hata hivyo, alishindwa na mwalimu aliyesomea Afrika Kusini, Bernard Mate, ambaye alipata asilimia 51 ya kura dhidi ya asilimia 12 za Nyagah. Wagombea wengine walikuwa Eliud Mathu (Mwafrika wa kwanza katika Legco), wakili David Waruhiu na Stephen Kioni, Katibu Mkuu wa kwanza wa Chama cha Kitaifa cha Walimu wa Kenya (KNUT).

Katika Legco, wawakilishi wanane wa Kiafrika, wakiongozwa na Tom Mboya, walishinikiza ongezeko la viti sita vya Waafrika ili kuwa na idadi sawa na wabunge Wazungu.

Hatua hii ilimlazimu Allan Lennox-Boyd, Waziri wa Mambo ya Koloni wa Uingereza, kuanzisha katiba mpya mnamo Novemba 1957, ambayo iliongeza idadi ya viti vya Waafrika.

Nyagah aligombea kiti kipya cha Embu katika uchaguzi wa 1958 na kushinda.Nyagah alikuwa mwanasiasa mwenye msimamo wa kadri na mnamo 1960 alijiunga na kikundi kidogo cha Waafrika na Wazungu kilichojulikana kama Capricorn Society au kwa jina rasmi Kenya College of Citizenship Association.

Kikundi hiki kiliamini kwamba mustakabali usio na ubaguzi wa rangi ungeziletea nchi za Afrika Mashariki na Kati maendeleo. Aliteuliwa kuwa gavana wa chama hicho akichukua nafasi ya Musa Amalemba.Baada ya Uhuru, Nyagah alitarajia kupata wadhifa wa uwaziri, lakini Rais Kenyatta alimteua Mwanyumba kuwa Waziri wa Kazi, Umeme na Mawasiliano.

Mnamo 1964, Nyagah alikuwa miongoni mwa viongozi wachache walioenda Amerika kwa ufadhili wa mafunzo ya uongozi. Aliporejea, aliteuliwa kuwa Waziri Msaidizi wa Masuala ya Ndani chini ya Rais Daniel Moi, huku mwanafunzi wake wa zamani, Kenneth Matiba, akiwa Katibu Mkuu wa Wizara hiyo.

Mnamo 1966, Rais Kenyatta alimteua Nyagah kuwa Waziri wa Elimu, nafasi aliyoshikilia kwa miaka mitatu. Kabla ya uteuzi wake, wizara hiyo ilikuwa imekumbwa na misukosuko mikubwa chini ya uongozi wa Joseph Otiende, huku Chama cha Kitaifa cha Walimu wa Kenya (KNUT) kikifanya migomo miwili mikubwa kudai kuanzishwa kwa Tume ya Huduma kwa Walimu (TSC).

Ilikuwa baada ya mgomo wa tatu mnamo Novemba 1966 ambapo Nyagah, akiwa mwalimu wa zamani na kiongozi wa chama cha wafanyakazi, aliwasilisha mswada bungeni kuunda Tume ya Huduma ya Walimu (TSC), hatua ambayo ilimaliza udhibiti wa wamishionari katika sekta ya elimu nchini Kenya.

Kutokana na juhudi za Nyagah, Sheria ya TSC ilipitishwa mnamo 1966 na tume hiyo ilianza kazi rasmi Julai 1, 1967. Katika uongozi wake, vyuo vingi vya kiufundi na vya kati vilianzishwa. Alipunguza idadi ya vyuo vya mafunzo ya ualimu hadi 16 na kuvibadilisha vingine kuwa shule za upili. Alianzisha pia sera iliyotilia mkazo sayansi asilia—kilimo na elimu ya mazingira.

Mnamo 1969, alihamishiwa Wizara ya Kilimo kuchukua nafasi ya McKenzie, aliyestaafu kwa sababu ya afya. Wizara ya Kilimo na ile ya Ardhi na Makazi—chini ya Angaine—zilichukuliwa kuwa msingi wa uchumi wa Kenya.

Nyagah alichukua wadhifa huo wakati muhimu ambapo ugawaji wa ardhi iliyokuwa ya wakulima Wazungu ulikuwa ukimalizika, na wakulima wapya walikuwa wameanza kuishi kwenye maeneo hayo.

Nyagah alihakikisha kuwa kilimo kilibaki kuwa uti wa mgongo wa uchumi wa Kenya, kikichangia takriban asilimia 25 ya Pato la Taifa (GDP) na kutoa ajira kwa asilimia 75 ya wafanyakazi nchini.

Hata hivyo, kipindi chake kiligubikwa na utata mnamo 1978, wakati alishtakiwa kwa kuuza mahindi Msumbiji wakati Kenya ilikuwa haina akiba ya chakula kwenye maghala yake.Wakati huo, Rais Kenyatta alikuwa amefariki na Moi alikuwa ameingia madarakani.

Nyagah na Kiano walidhaniwa kuwa chaguo la kawaida kwa nafasi ya Makamu wa Rais wa Moi, lakini hatimaye nafasi hiyo ilimwendea Waziri wa Fedha, Mwai Kibaki. Baada ya Uchaguzi Mkuu wa 1979, Wizara ya Kilimo iligawanywa mara mbili, na Nyagah aliteuliwa kuwa Waziri wa Maendeleo ya Mifugo.

Baadaye, alihudumu kwa heshima katika wizara mbalimbali, zikiwemo Maji, Habari na Utangazaji, Mazingira na Rasilimali Asilia.

Nyagah alistaafu kutoka siasa mnamo 1992, wakati wa kilele cha mjadala wa mfumo wa vyama vingi, na alijitolea kwa kanisa kama kiongozi wa waumini.Nyagah alifariki mnamo Aprili 10, 2008, katika Hospitali ya Chuo Kikuu cha Aga Khan, Nairobi, akiwa na umri wa miaka 88.