KAULI za kutisha za Rais wa Uganda, Yoweri Museveni, kwamba yuko tayari kuishambulia Kenya ili kupata njia ya moja kwa moja ya kufikia bahari zimezua mshangao, hofu na msisimko katika eneo la Afrika Mashariki ambalo tayari kuna mivutano.

Kauli hizo zilizorudiwa na mwanawe, Mkuu wa Majeshi, Jenerali Muhoozi Kainerugaba, zimelaaniwa na wataalamu wa sheria na usalama kwa kuwa zinakiuka misingi ya sheria za kimataifa na kanuni za muungano wa Afrika kuhusu kuheshimu mipaka ya mataifa.

Wataalamu wanaonya kwamba hizi si tu shutuma za kawaida za kidiplomasia, bali ni changamoto nzito kwa kanuni za amani za kimataifa.

Ni ukiukaji wa moja kwa moja wa Ibara ya 2(4) ya Mkataba wa Umoja wa Mataifa inayozuia vitisho au matumizi ya nguvu dhidi ya mipaka ya taifa jingine.

Azimio la Baraza Kuu la Umoja wa Mataifa nambari 2625 (1970), maarufu kama “Azimio la Mahusiano ya Kirafiki”, na Azimio 3314 (1974) kuhusu ufafanuzi wa uchokozi pia yanakataza matumizi ya nguvu kujinyakulia ardhi ya jirani.

Katika bara Afrika, Mkataba wa Kuundwa kwa Muungano wa Afrika unakataza matumizi au vitisho vya matumizi ya nguvu miongoni mwa wanachama, na unasisitiza kuheshimu uhuru, mamlaka na mipaka ya mataifa jinsi ilivyorithiwa wakati wa uhuru.

Kanuni hiyo, iliyowekwa 1964, imekuwa nguzo muhimu ya kuzuia Bara la Afrika kutumbukia katika vurugu zisizoisha za mipaka

Kimsingi, tatizo la Uganda halihitaji vita. Sheria za kimataifa zimeweka wazi haki za nchi zisizo na bandari kama Uganda.

Mkataba wa Umoja wa Mataifa kuhusu Sheria za Bahari (UNCLOS), Ibara ya 125, unaitambua haki ya nchi kama Uganda kufikia bahari kupitia nchi ya mpito lakini si kwa kumiliki ardhi ya nchi hiyo.

Uganda tayari inanufaika na haki hii kupitia Njia ya Kaskazini njia muhimu ya kiuchumi inayounganisha Bandari ya Mombasa na nchi za Uganda, Rwanda, Burundi na Sudan Kusini.

Zaidi ya asilimia 80 ya bidhaa zinazoingia Uganda hupitia Mombasa.

Kwa hivyo, njia za kidiplomasia na kisheria zipo tele ikiwemo Kamati ya Pamoja ya Mawaziri kati ya Kenya na Uganda (JMC), Mfumo wa Jumuiya ya Afrika Mashariki (EAC) na hata mahakama za kimataifa kama ITLOS na ICJ.

Wachambuzi wanaona kwamba kupuuzwa kwa njia hizi rasmi na badala yake kutolewa kwa vitisho vya vita kunafichua nia nyingine na si tu “haki ya kupita” Kenya kufikia Bahari Hindi. Kenya inapaswa kuwa na wasiwasi: Je, vitisho hivi ni kisingizio kuficha upanuzi wa mipaka kimya kimya?

Huku Wakenya wengi wakitoa macho yao kwa kisiwa kidogo cha Migingo, ripoti mbalimbali zinaonyesha kuwa Uganda huenda inatekeleza mbinu tulivu za kupanua mpaka wake kuelekea Kenya.

Kwenye mpaka wa Malaba–Busia, tafsiri tata ya amri ya kikoloni ya 1926, iliyofafanua mstari wa mpaka kuwa “katikati ya barabara”, imekuwa ikitumiwa na Uganda kama mwanya wa kuhamisha mpaka polepole mashariki wakati wa kutengeneza barabara.

Hii ina maana kuwa kila wakati barabara inaposogezwa kidogo tu mashariki, Uganda “inapata” eneo jipya bila bunduki kufyatuliwa.

Mkataba wa 1926 unatambua kilele cha Wagagai (mita 4,321) cha Mlima Elgon kama sehemu ya mpaka.

Lakini mwaka 1995, Uganda ilibadili katiba yake na kutangaza kilele cha Sudek (mita 4,303) kuwa “kilele cha juu cha Elgon.” Kutoka hapo ikachora mpaka mpya.

Matokeo yake yalikuwa ni takriban ekari 5,000 za ardhi ya Kenya kuingizwa upande wa Uganda bila makubaliano hatua ambayo ni kubadilisha mpaka kinyume cha sheria za kimataifa.

Ingawa ni kama nusu ekari tu, Migingo ina umuhimu wa kiuchumi na kisiasa.

Uwepo wa mara kwa mara wa maafisa wa usalama wa Uganda na unyanyasaji wa wavuvi wa Kenya unafanya suala hili kuwa tishio la kudumu.

Hakuna suluhu ya kudumu iliyowekwa kisheria licha ya kauli za “makubaliano mazuri”.

Kenya ina wajibu wa kikatiba kulinda mipaka yake. Wachambuzi wanashauri kwamba hili liwe fursa ya kubadili sera ipeleke suala hili kwa Baraza la Amani na Usalama la AU na Baraza la Usalama la Umoja wa Mataifa.

Lisiwe suala la nchi mbili tu kwa kuwa ni tishio kwa amani ya kikanda.

Prof Ng’ulia ni mtaalam wa masuala ya usalama na mipaka ya kimataifa.